Jezik materijalnog i njegove opipljive morfeme (II dio)
Igor Ševo · 17.9.2023.
Ovaj članak izveden je iz poglavlja knjige „Metalogos“ i dio je serije članaka na temu svijesti, jezika i reprezentacije stvarnosti. Za dodatan kontekst, uputio bih čitaoca na prethodni članak u seriji, Jezik materijalnog i njegove opipljive morfeme (I dio), te na rad Consciousness, Mathematics and Reality: A Unified Phenomenology, u kom su ove ideje izložene naučno i sistematično. Članak proizilazi iz navedenog istraživanja, te je značajan dio relevantne literature dostupan u originalnom radu. „Metalogos“ je nastavak tog istraživanja čiji su odlomci prikazani kroz ovu seriju.
Ako posmatramo univerzum konačno i materijalno, bilo koji podskup njegovih gradivnih elemenata, bez obzira na to da li su mu elementi lokalno povezani ili ne, možemo označiti nekom riječju, te konstruisati rječnik termina koji označavaju svaku moguću pojavu. Dekonstruktivno argumentujući, neke od definicija, budući da su sačinjene od materijalnih morfema, morale bi da budu individualni ljudi, individualne planete, individualni atomi, kao i njihove nelokalne kombinacije. Štaviše, neke od definicija morale bi u sebi da sadrže aproksimacije drugih, na različitim nivoima rezolucije. Na primjer, materijalni sastav čovjeka, njegov nervni sistem, koduje dio materijalnog sastava spoljnog svijeta sa preferencijom, usljed diskriminacije usmjerene preživljavanju, prema višoj rezoluciji kodovanja onih entiteta koji bi predstavljali prijetnju preživljavanju, poput, primjera radi, zmija. Štaviše, materijalna definicija jednog čovjeka – tvar koja njega čini, koju ovdje istovremeno zovemo i njegovom definicijom – u sebi sadrži približan opis, kodovan u nervnom sistemu, svih zmija – ne opis neke konkretne zmije, već u onoj mjeri olabavljenu definiciju koja bi pokrila svaku zmiju. Njegova definicija sadrži konačan broj materijalnih morfema, odnosno konačan broj elementarnih konstituenata, atoma na mikroskopskom ili neurona na makroskopskom nivou, koji bi kodovali reprezentaciju spoljnog svijeta, pri čemu je generalizacija postaje ništa više do neophodan mehanizam koji na uštrb tačnosti obezbjeđuje preživljavanje. Naravno, i hipotetski rječnik koji sadrži definicije svih pojava nužno sadrži i upravo tu distribuiranu opštu definiciju „neke zmije“ – to je riječ čija definicija sadrži fragmente definicija svih zmija, ali ni jednu u cjelosti. Ovaj misaoni eksperiment navodi na zaključak da neke definicije u sebi sadrže druge definicije, ali taj zaključak je, po sebi, zasnovan na premisi da se informacije sadrže, a ne povezuju, odnosno da nešto ne može istovremeno biti sadržano u dva disjunktna skupa – što je u klasičnoj teoriji skupova nedozvoljeno, ali nikako nemoguće pod drugim sistemom aksioma.
Sam rječnik koji bismo na ovaj način konstruisali morao bi da postoji negdje kao neki oblik informacije, pa bi nešto moralo da koduje i njega samog, odnosno sadrži ga. Zermelova aksiomizacija razrješava Raselov paradoks redefinicijom koncepta skupa, što dodatno ukazuje na nužnost pomjeranja premisa kod ovakve vrste argumenta. Ilustracija sa rječnikom materijalnih morfema nepotpuna je i bez toga, s jedne strane usljed pretpostavki o konačnosti, a sa druge usljed redukcionističkog pristupa. Ipak, ona predstavlja dovoljno dobru alegoriju, slično kao i Kamena psihoanaliza, kojom se da aludirati na mogućnost materije kao predstave materije.
Jezik u širem smislu, dakle, nema isključivo svrhu komunikacije – on je sredstvo formiranja predstava. Iako bi se u formalnom smislu moglo reći da je primarna svrha jezika izračunavanje i zaključivanje, sama distinkcija između komunikacije i razmišljanja, odnosno izračunavanja, dolazi usljed pretpostavke da su komunikacija i razmišljanje dvije disjunktne kategorije.
Ovdje se, ponovo, ukazuje problem dvoznačnosti i nedorečenosti, jer jezik tipično podrazumijeva riječi, njihov odnos, sintaksu i gramatiku, ali, u formalnijem smislu, jezik je skup nizova apstraktnih simbola – mogućih iskaza enkapsuliranih pravilima jezika – a gramatika algoritam kojim se svi dozvoljeni nizovi simbola jezika mogu dobiti od osnovnog leksikona simbola. Ako simbole zamijenimo riječima, a algoritme gramatikom, dobijamo lingvistiku. S druge strane, zamjenom simbola elementarnim česticama, a algoritama prirodnim zakonima, dobijamo čestičnu fiziku. U ovom smislu, bilo koja nauka – i fizika i lingvistika i matematika (odnosno, teorija izračunljivosti) – oslanja se na jezičke mehanizme, u širem smislu.
Samoizvršavajuća Tjuringova mašina
Formalno, za svaki jezik postoji ekvivalentna Tjuringova mašina, apstraktni automat, odnosno matematički algoritam, koja može da prepozna ili nabroji sve riječi (nizove simbola) tog jezika. Drugim riječima, svaka konstrukcija koja se da označiti riječju „jezik“ može se ekvivalentno predstaviti algoritmom koji operiše nad skupom informacija.
Formalni opis bilo koje Tjuringove mašine implicitno podrazumijeva apstraktni simulator koji sprovodi u djelo definisane korake mašine. Svaka Tjuringova mašina je algoritam koji se implicitno izvršava na nekom apstraktnom računaru, koji se, takođe, može definisati kao Tjuringova mašina. Dakle, Tjuringove mašine mogu da simuliraju izvršavanje drugih Tjuringovih mašina, ali su uvijek implicitno sadržane u okviru nekog šireg automata koji se implicitno zanemaruje radi jednostavnosti analize. Međutim, isti redoslijed razmišljanja vodi u paradoks analogan Raselovom: da li Tjuringova mašina koja simulira sve ostale simulira i sebe?
Identitet između jezika i algoritma ukazuje na analognu tvrdnju: postoji li superjezik čija gramatika i leksikon sadržavaju sve druge jezike? U kontekstu govornih jezika, možemo koncipirati univerzalnu gramatiku i leksikon koji bi, pored individualnih jezičkih pravila i leksikona, sadržavali i pravila prevođenja iz jednog govornog jezika u drugi, odnosno pravila prelaska sa jednog jezika na drugi. Takva gramatika de facto već postoji.
Ovdje je neophodno razdvojiti definiciju jezika i njegovu upotrebu. Definicija je ono što jezik jeste u transcendentalnom smislu lišenom primjene – njegova pravila i simboli – a svaka njegova upotreba može se, u ponešto metaforičkom smislu, predočiti kao korak izvršavanja Tjuringove mašine čija je definicija ekvivalentna njegovoj.
Naravno, ovdje više ne govorimo ni o Tjuringovoj mašini u formalnom smislu, niti o jeziku u klasičnom smislu, jer je lingvistika po definiciji ograničena na analizu jezika, a teorija izračunljivosti na analizu algoritama, pa su obje, usljed aksioma oblasti, uokvirene granicama svojih domenskih primjena. Prema tome, ako se zanemari semantika simbola, za neki jezik se može reći da je potpun u smislu da njegova gramatika jasno definiše koje riječi mogu uz koje da stoje, bez obzira na njihovo značenje. „Colorless green ideas sleep furiously“ sintaksno je ispravna sintagma engleskog jezika, ali za čitaoca koji ne poznaje njen kontekst ona nema definisano značenje. Ipak, kada bi pravila koja određuju smisao bila uključena u gramatiku, tada bi susjedne sintagme, susjedni tekstovi i susjedni materijalni konteksti, diktirali koje rečenice ikad mogu biti napisane u okviru tog proširenog jezika, jer nema teksta bez konteksta. Kada bismo iterativno, na ovaj način, uključivali susjedne kontekste, enumerisali bismo cjelokupni jezik univerzuma, odnosno univerzalna samoizvršavajuća Tjuringova mašina – univerzum sam – u potpunosti bi izvršila sebe. Taj proces uključivanja konteksta, poznatiji kao komunikacija, određen je upotrebom jezika. U metaforičkom smislu, dva sagovornika koji razmjenjuju pisma su dvije Tjuringove mašine koje koriste istu traku, simulirane na traci mašine koja ih sadrži – biološkog i društvenog okvira.
U formalnom smislu, ovakav model bi podrazumijevao sintezu novog koncepta iz koncepata algoritma i informacije, jer model u kom su algoritmi koji transformišu informacije informacije algoritmima koji ih simuliraju nailazi na paradoks. Samoizvršavajuća Tjuringova mašina, u formalnom smislu, morala bi da bude sačinjena od matematičkih objekata koji su istovremeno i transformacije i ono što se transformiše i ono što definiše međusobni odnos između transformacije i onoga što se transformiše. Takva mašina bi se istovremeno i definisala i izvršavala.
∎
Ako prihvatimo da osnovni simboli od kojih se može sačiniti rečenica koja prenosi značenje mogu da imaju modalitet različit od tradicionalnog apstraktno-tekstualnog (odnosno, transcendentalnog u smislu koji podrazumijeva da je riječ nešto neutjelovljeno u fizičkom svijetu), poput materijalnog, idejnog, misaonog ili vizuelnog, tada je prirodan zaključak da bilo koji poredak informacija predstavlja rečenicu nečemu što taj poredak može da opazi, a ako je ono što vrši opažanje materijalnog karaktera, i ono samo može da se označi kao rečenica, jer rečenica u ovom proširenom smislu podrazumijeva i poredak materijalnih simbola.
Zapisavši misao na papir, pisac ne prenosi informaciju – on predlaže poredak simbola čitaocu nadajući se da će čitaočeve definicije simbola biti dovoljno bliske njegovim da će se, pri opažaju upravo tog poretka, manifestovati ista složena ideja koja se prikazuje piscu kada svoje simbole postavi baš u taj poredak. Dakle, komunikacija, u tradicionalnom smislu, uvijek podrazumijeva gubitke značenja, jer prijemnik mora da poznaje prirodu informacija koje prihvata kako bi umio da ih vjerodostojno interpretira.
Svakako, i kada bismo se nepokolebljivo držali aksioma da je jezik, sam po sebi, nešto što egzistira u domenu transcedentalnog, ne bismo mogli negirati činjenicu da njegova praktična upotreba iziskuje materijalno kodovanje. Drugim riječima, pročitavši ovu riječ, čitalac je percepirao oblik slova, njihovo značenje i kontekst, a taj jedinstven doživljaj imao je svoj materijalni ekvivalent utjelovljen u njegovom nervnom sistemu. Dakle, nešto stvarno bilo je baš ta riječ i baš taj trenutak i poredak kvantova svijesti jedinstven samo za ovog čitaoca. Čitalac je, svojom sviješću, svjedočio čitanju te riječi, te je, u trenutku tog doživalja, znao da je ona upravo to što jeste i ništa drugo. To iskustvo, samo po sebi, je bilo jedina moguća interpretacija značenja riječi, jer je ono istovremeno i bilo značenje te riječi, te ga čitalac nikada neće savršeno ili u potpunosti moći da prenese drugom – ta interpretacija je njegova, iako je riječ, u klasičnom smislu, bila ista za svakog čitaoca. Ono za šta bismo rekli da riječ „ova“ znači sama po sebi, u svom tobože transcendentalnom obliku analogno je značenju „neke zmije“ u njenom: ona je apstrakcija svih mogućih značenja te riječi – distribuirana i razvodnjena kategorija. U svom savršeno apstrahovanom, transcendentalnom, obliku, ona gubi svako značenje i definiciju, te postaje prikladna za sve, odnosno krajnje neupotrebljiva. Tako domen savršeno transcendentalnog djeluje savršeno prazno, te nam se ukazuje spektar transcendentalnosti između savršeno konkretne, jedinstvene i doživljene interpretacije riječi i njene savršene apstrakcije koja ne nosi nikakvo značenje.
Svijest sama, kao doživljaj trenutka, sastoji se od fenomenskih simbola u jedinstvenom i neraskidivom odnosu i, bilo da je predstavljamo materijalno ili duhovno, ona je semantički iskaz neosporive istine trenutka utjelovljene upravo u tom poretku simbola koji su istovremeno i svoje značenje.
Slično kako Urobor jede sopstveni rep, svijest poretkom sopstvenih simbola opisuje sebi neživu spoljnju stvarnost koja, zauzvrat sa druge strane, svojstveno svjesno, opisuje nemuštu nju.